_________________________________________

Opracowanie: Stefan Małecki

Wydawca: Koło Związku Kombatantów RP i Byłych

Więźniów Politycznych w Muszynie

Opracowanie tekstu: Bożena Mściwujewska - Kruk

W dniu 26 września 1939 roku oficer Naczelnego Wodza do specjalnych poruczeń przywiózł z Bukaresztu do walczącej Warszawy uchwałę Rządu o kontynuowaniu walki w kraju w konspiracji, podpisaną przez marszałka Rydza-Śmigłego. Dowódca obrony Warszawy, gen. Juliusz Rómmel mianował dowódcą armii podziemnej gen. Michała Tokarzewskiego - Karasiewicza.

Muszyna już z początkiem 1940 roku wytypowana została przez krakowsko-sądeckich działaczy Związku Walki Zbrojnej jako punkt przerzutowo-kurierski. Od początku działały na terenie Muszyny trzy organizacje podziemne. Najliczniejszą i najaktywniejszą był Związek Walki Zbrojnej, którego komendantem był nadleśniczy inż. Stefan Ajdukiewicz, a zastępcą inż. Bolesław Witowski. Drugą jednostką był Związek Czynu Zbrojnego, w Muszynie rekrutujący się z kręgu pracowników sądu; komendantem był sędzia Leon Jurczyk, a zastępcą sekretarz Edward Szymański. Trzecią jednostką podziemną była Tajna Organizacja Wojskowa. Organizatorem i komendantem był Edward Stecowicz, a aktywnie działającymi członkami byli Zbigniew Bełdowicz, Jan Polański ojciec i jego dwaj synowie: Antoni i Andrzej oraz pracownicy leśnictwa miejskiego.

Nieprzestrzeganie zasad konspiracji spowodowało, że już w maju 1940 roku część działaczy została aresztowana. Po kolejnej fali aresztowań członków konspiracji w listopadzie 1942 roku, aktywność podziemna zanikła.

Na zebraniu założycielskim spotkało się 9 osób; wybrano zarząd, prezesem został Karol Rojna, który obowiązek ten pełnił do roku 1980. Okres jego działalności charakteryzował się szeregiem inicjatyw popularyzujących Koło. Postawiono obelisk w Rynku dla uczczenia poległych i pomordowanych w okresie II wojny światowej, nagrobek Jerzego Rolanda, obelisk w pobliżu miejsca rozstrzelania Antoniego Kity. Karol Rojna założył Koło PTTK, współpracujące ze ZBoWiD, zainicjował zakup sztandaru dla Kombatantów w roku 1972. Z wniosku wiceprezesa Stefana Małeckiego w roku 1974 wybudowano na cmentarzu pomnik poległych i pomordowanych w czasie II wojny światowej.

Działalność nowego prezesa przebiegała w zmienionych warunkach politycznych. W okresie stanu wojennego (od 13.12. 1981 r.) sytuacja w kraju uległa poważnemu pogorszeniu. Puste półki w sklepach utrudniały zaopatrzenie się starszych osób w artykuły pierwszej potrzeby. W związku z tym działalność prezesa polegała głównie na zdobywaniu brakującej żywności dla członków Koła. Własnym samochodem przywoził nie tylko jedzenie, (masło, cukier), lecz także odzież. Artykuły te rozdzielała komisja socjalna pod przewodnictwem Stanisława Adaśki.

Prezesem został Stefan Małecki, przejmując funkcję w nowej sytuacji politycznej po upadku ustroju komunistycznego, w chwili gdy wszedł w życie ustrój demokratyczny.

Nowy prezes, podejmując swe obowiązki, był doskonale zorientowany w pracach Koła, ponieważ w zarządzie był od 1970 roku, pełniąc szereg funkcji. Był przewodniczącym komisji historycznej, odznaczeniowej, rewizyjnej, był także kasjerem, a kilka kadencji wiceprezesem. Za jego kadencji Koło kontynuowało rozpoczęte wcześniej starania o utrwalanie miejsc pamięci narodowej. Po wybudowaniu pomnika poległych i pomordowanych w II wojnie światowej, odbudowaniu pomnika z I wojny, przebudowano nagrobki Jerzego Rolanda, Antoniego Kity i Tadeusza Borzemskiego, wmurowano tablicę pamiątkową na siedzibie gestapo w willi Helin, a także zakupiono sztandar uszyty według nowego wzoru, ponieważ poprzedni stał się nieaktualny po zmianie ustroju.

Za wyróżnienie się w walkach bojowych muszyńscy Kombatanci otrzymali: 1 Krzyż Virtuti Militari, 2 Krzyże Walecznych, 4 Krzyże Partyzanckie, 10 Krzyży Oświęcimskich i należne medale. Za pracę zawodową i społeczną przyznano 2 Krzyże Oficerskie Polonia Restituta, 37 Krzyży Kawalerskich Orderu Odrodzenia Polski, 9 złotych, 11 srebrnych i 9 brązowych Krzyży Zasługi oraz szereg medali, odznaczeń resortowych i regionalnych. Złożono 35 wniosków na stopnie oficerskie, z których pozytywnie dotychczas załatwiono 34. W roku 2001 skarbnik Marian Kocot zaopatrzył w mundury wojskowe siedmiu członków pocztu sztandarowego Koła.

Wszyscy członkowie muszyńskiego Koła Związku Kombatantów w pełni zasługują na wdzięczność żyjących i pamięć przyszłych pokoleń.

Uczestniczący w tym spotkaniu przewodniczący Komisji Historycznej Koła w Muszynie, Stefan Małecki, powtórzył ten apel na posiedzeniu zarządu dnia 27.04.1987 r. Podjęto stosowną uchwałę, a założenie i prowadzenie Kroniki zarząd powierzył Stefanowi Małeckiemu. Ponieważ do Związku wstąpił on w lipcu 1967, a w 1971 roku został wybrany od zarządu, w związku z tym zwrócił się z prośbą do byłego prezesa, Karola Rojny, o opracowanie historii Koła za okres od jego powstania do roku 1971. Kronika prowadzona jest na bieżąco do dnia dzisiejszego. Zebrano fotografie z różnych ważnych wydarzeń z życia Koła, a także relacje członków z ich działalności w okresie wojny i po wojnie.

Okucie i zamknięcie Kroniki wykonał kombatant Józef Winczura. Całość Kroniki umożliwia zapoznanie się z 55-letnią historią Koła.

Dla zdobycia środków finansowych wiceprezes w imieniu zarządu opracował apel do zakładów pracy, domów wczasowych i urzędów, o udzielenie dotacji na ten cel. Większość odpowiedziała pozytywnie. Poza dotacjami zakładów pracy, pracownicy przeprowadzili zbiórki wśród załogi. Na 39 zakładów pracy, do których zwrócono się z apelem o pomoc, 31 odpowiedziało pozytywnie.

Za rekonstrukcję pomnika Koło otrzymało podziękowanie z Wiednia od austriackiego Czarnego Krzyża, opiekującego się grobami wojennymi.

W roku 1956 z inicjatywy Karola Rojny powołano Koło Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego. Z racji pełnienia dwóch funkcji przez Karola Rojnę, nawiązało ono ścisłą współpracę ze Związkiem Bojowników o Wolność i Demokrację szczególnie na odcinku historycznym.

W roku 1998 prezes Stefan Małecki wystąpił do Urzędu Miasta o dotację na konserwację pomnika poległych żołnierzy z roku 1914 i obelisku w Rynku. Urząd przesłał wniosek Koła do Konserwatora Wojewódzkiego, który przeznaczył na ten cel odpowiednią kwotę. Konieczne prace w roku 1999 przeprowadziła grupa konserwatorów z Nowego Sącza. Z obelisku w Rynku odpadł duży odłamek kamienia, a reszta była spękana. Konserwatorzy oczyścili zwietrzałą powierzchnię, zapełnili szczeliny, a cały obelisk zabezpieczyli przed dalszym wietrzeniem.

Od szeregu lat przed pomnikiem odbywają się dwukrotnie w ciągu roku apele poległych w rocznicę rozpoczęcia drugiej wojny światowej i jej zakończenia.

Projekt budowy pomnika ku czci poległych i pomordowanych mieszkańców Muszyny przedstawił członkom Koła na spotkaniu noworocznym, w styczniu 1974 roku, wiceprezes Stefan Małecki. Wybrano komitet w składzie: Karol Rojna, Stefan Malecki, Edward Szymański, Władysław Nosal.

Apel spotkał się z dużą przychylnością zarówno mieszkańców miasta, jak i zakładów pracy. Część z nich wpłaciła gotówkę, poważną kwotę zebrano także od społeczeństwa i członków Koła Związku Kombatantów. Zakłady pracy, które nie dysponowały gotówką, udzieliły poparcia w naturze przedsiębiorstwo transportu budownictwa bezpłatnie przewiozło 22 m3 żwiru i kamienia, przedsię-biorstwo transportowe dostarczyło elementy pomnika, udostępniając także dźwig.

Zarząd Miejski nie zgodził się na lokalizację pomnika w centrum miasta, ponieważ w Rynku znajdował się już wcześniej postawiony obelisk. Natomiast zgodę na budowę pomnika na cmentarzu wyraził ks. kanonik Eugeniusz Piech, udostępniając pomieszczenia gospodarcze plebanii na skład materiałów. Organizacją budowy z ramienia komitetu zajmował się Stefan Małecki.

W dniu 10.01.1994 roku, na spotkaniu noworocznym, jeden z członków zarządu zgłosił wniosek zakupu nowego, aktualnego sztandaru. Koło posiadało sztandar z 1972 roku, jednak zmiana ustroju z komunistycznego na demokratyczny spowodowała, że hasła na nim uwidocznione stały się nieaktualne. Zgłoszony wniosek przyjęto. Prezes poinformował zebranych, że składka na zakup sztandaru wyniesie ok. połowę miesięcznego dodatku kombatanckiego. W celu realizacji projektu prezes nawiązał kontakt z siostrami "Pasterkami" z Krynicy, które zobowiązały się do wyhaftowania sztandaru do końca października.

Zarząd Koła już wcześniej występował do dyrekcji domu wczasowego "Helin" o zezwolenie na umieszczenie na budynku tablicy pamiątkowej. W czasie ostatniej wojny mieściła się tam siedziba gestapo. Jednak zgody nie otrzymano.

Po zmianie kierownictwa w "Helinie" prezesowi Koła Stefanowi Małeckiemu udało się taką zgodę uzyskać.

Odsłonięcie tablicy nastąpiło 31.08.1992 roku. Przed udaniem się na miejsce uroczystości członkowie Koła złożyli kwiaty przed obeliskiem w Rynku i pomnikiem Antoniego Kity na ul. Ogrodowej. Przemówienia okolicznościowe wygłosili: prezes Koła, ks. kanonik Józef Wierzbicki, który tablicę poświęcił, i burmistrz miasta Kazimierz Miazga. Tablicę odsłonił Bronisław Gościński, który przed wywiezieniem do Oświęcimia był w "Helinie" przesłu-chiwany. Następnie delegacje złożyły kwiaty.

W latach 50. Zarząd Koła ZBoWiD mogiłę Antoniego Kity na tutejszym cmentarzu otoczył cementowym obramowaniem, a w latach 60. Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej wykonało nagrobek. Nie umieszczono na nim tablicy, ponieważ w tym czasie rozpoczęto dyskusje i spory o jego zasługach.

W 1991 roku Komitet Odbudowy Pomników, na wniosek prezesa Stefana Małeckiego, postanowił nagrobek przebudować. Koszt przebudowy w 2/3 pokrył Wojewódzki Konserwator Zabytków. Brakującą kwotę ofiarowali muszyńscy właściciele sklepów.

Antoni Kita był przed wojną strażnikiem więzienia przy miejscowym sądzie. W grudniu 1939 roku Niemcy schwytali sześciu uciekinierów przy przekraczaniu granicy na Węgry. Zostali oni osadzeni wraz z dwoma więźniami odsiadującymi karę za pospolite przestępstwa w tutejszym więzieniu. Zbiorowa ucieczka miała miejsce z początkiem 1940 roku.

W ślad za tym, z końcem 1962 roku, Zarząd Koła Związku Bojowników o Wolność i Demokrację nawiązał kontakt z Miejską Radą Narodową, z Kołem Turystyczno-Krajoznawczym, organizacjami społecznymi w celu wybudo-wania pomnika Antoniego Kity przy ul. Ogrodowej, w pobliżu miejsca jego rozstrzelania. Głaz przydzielił Urząd Miasta, tablicę w czynie społecznym wykonały Zakłady Naprawy Taboru Kolejowego w Nowym Sączu. Uroczyste odsłonięcie pomnika z udziałem władz miejscowych i powiatowych nastąpiło w roku 1963.

Ponieważ pomnik został usytuowany na prywatnej posesji, a obecna właścicielka wnioskowała o jego usunięcie, Zarząd Koła przeprowadził wizję lokalną. Stwierdzono, że kamień jest w złym stanie i wymaga wymiany, postanowiono zatem wykonać nowy obelisk i umieścić go na gruncie miejskim, niedaleko miejsca śmierci Antoniego Kity. Zwrócono się do burmistrza o zezwolenie i środki finansowe na ten cel. Pieniądze przyznał Wojewódzki Urząd Infrastruktury. Zarząd Koła poprosił o opracowanie projektu pomnika inż. Janusza Krzyżanowskiego, który wykonał go w ciągu jednego dnia. Adam Mazur ówczesny burmistrz zlecił wykonanie pomnika firmie kamieniarskiej Kroneberga w Nowym Sączu.

Aby uczcić pamięć Rolanda, jedną z muszyńskich ulic nazwano jego imieniem, a Zarząd Koła ZBoWiD w 1953 roku postawił mu nagrobek. Tablicę z inicjatywy prezesa Karola Rojny wykonały warsztaty Szkoły Zawodowej w Krynicy, a nagrobek zrobił miejscowy grabarz odpłatnie, za pieniądze, które zebrali uczniowie krynickiej Szkoły, sprzedając makulaturę.

Na muszyńskim cmentarzu spoczywa porucznik Wojska Polskiego, Tadeusz Borzemski. Koło Związku Kombatantów przygotowało również nagrobek jego bratu, majorowi 1. Polskiej Brygady Spadochronowej w Anglii Wiktorowi Borzemskiemu oraz jego żonie, chorążemu Wojsk Angielskich, Janet Robertson.

Tadeusz po ukończeniu Szkoły Kadetów w Chełmie wstąpił do Szkoły Podchorążych Piechoty, którą ukończył w 1938 roku w stopniu podporucznika. Skierowany został do 5. Pułku Legionowego w Wilnie. W czasie wojny 1939 roku jako dowódca plutonu bronił przeprawy przez Narew. Został ciężko ranny w głowę, najpierw zabrany do szpitala w Łukowie, następnie przewieziony do Warszawy, gdzie był leczony przez całą wojnę. Po wojnie jako inwalida wojenny powrócił do Muszyny. Zmarł w roku 1996 i spoczął na miejscowym cmentarzu.

Brat jego, Wiktor, również wstąpił do Szkoły Pod-chorążych Piechoty. Mianowany podporucznikiem w 1939 roku, skierowany został do Stryja, w czasie kampanii wrześniowej brał udział w walkach, a po 17 września wraz z pułkiem przeszedł na Węgry. Uciekł z obozu jenieckiego, w którym był internowany. Przez polską ambasadę został wysłany do Francji, a potem do Anglii, gdzie wstąpił do 1. Polskiej Brygady Spadochronowej. Po demobilizacji rozpoczął pracę w kopalni w Szkocji, a w 1951 roku wyjechał z rodziną do Stanów Zjednoczonych, gdzie przebywa do dziś.

Po przeżyciu ponad 60 lat poza krajem prosił, aby prochy jego i żony spoczęły w Muszynie, z czym zwrócił się do prezesa Koła Związku Kombatantów. Kryptę dla obu urn umieszczono pod płytą nagrobka Tadeusza. Dotację na przebudowę uzyskano od Banku Spółdzielczego w Muszynie, Spółdzielni Pracy "Postęp" w Krynicy i Sądu w Muszynie.

 Jan Bajtel - zginął w 1939 roku

Józef Bajtel -zginął w 1939 roku

Zbigniew Bełdowicz - zginął w Oświęcimiu

Józef Barnowski - zginął w Oświęcimiu

Zbigniew Bełdowicz - zginął w Oświęcimiu

Adam Buczyński - zginął pod Piwniczną

Jan Halkiewicz - zginął w Oświęcimiu

Antonina Jadowska - zginęła w Oświęcimiu

Tadeusz Kosiba - zginął pod Monte Cassino

Jan Krok - zginął w 1939 roku

Józef Kurek - zginął po Monte Cassino

Maria Kurkowa - zginęła w Oświęcimiu

Wojciech Latuszek - zginął w Oświęcimiu

Kazimierz Miczulski - zginął w Katyniu

Andrzej Moszczak - zginął w 1939 roku

Józef Nosal - zginął w Oświęcimiu

Stanisław Pitala - zginął pod Monte Cassino

Józef Platenik - zginął w Oświęcimiu

Jerzy Roland - zginął w Muszynie

Ludwik Stankiewicz - zginął w Oświęcimiu

Edward Stecowicz - zginął w Oświęcimiu

Józef Tyliszczak - zginął w Oświęcimiu

Tadeusz Witowski - zginął w 1939 roku

Eugeniusz Zdebski - zginął w Oświęcimiu

Rok 2003 dla muszyńskiego Koła Związku Kombatantów jest nie tylko datą jubileuszu 55-lecia jego istnienia, lecz także podsumowaniem działalności skierowanej na upamiętnienie miejsc pamięci narodowej.

Basia Gumulak

by nie profanować dostojności sędziwego wieku...